14 miljoen vluchtelingen… Een indrukwekkende familiegeschiedenis

Aan het einde van de Tweede Wereldoorlog raakte midden Europa op drift: ruim 14 miljoen Duitsers sloegen op de vlucht voor de Russische bevrijders. Duitsland verloor een kwart de oorspronkelijke oppervlakte als straf voor de rol van Duitsland in de opkomst van het Nazisme en de Tweede Wereldoorlog. Miljoenen Duitsers werden gedwongen het land te verlaten waar ze generatie op generatie hadden gewoond.

Elke aflevering van de VPRO serie ‘Het Duitsland van mijn moeder’ begint met deze feiten. Filmmaakster Britta Hosman reist met haar Duitse moeder terug naar het Duitsland van haar jeugd. Het resultaat is een bijzondere familiegeschiedenis. De moeder van Hosman, toen nog een jong kind, was een van de vele vluchtelingen uit Oost-Pruissen, nu Rusland. In zes delen (inmiddels zijn daarvan vier uitgezonden) gaan ze langs de plaatsen die een rol spelen in de achtergrond en het vluchtverhaal van haar moeder.

Zo komen ze onder meer terecht in Polen en Rusland. Gaandeweg krijg je al kijkende een steeds beter inzicht in het drama dat zich rondom de bevrijding in het hart van Europa heeft afgespeeld met oprukkende moordzuchtige, plunderende en verkrachtende Sovjet troepen.

Britta Hosman (midden) aan het werk, foto: www.filmfestival.nl

Ondanks de zware thematiek is het een prachtige serie geworden, heel informatief, bij vlagen ontroerend en schokkend. Naast de gesprekken met haar moeder, gebruikt Hosman ook archiefbeelden, familiefilmpjes en komen ook mensen ter plekke aan het woord.

Het is een vorm van wat Duitsers Vergangenheitsbewältigung noemen, in het reine komen met de geschiedenis. Dat valt ook op in de interviews. Mensen zijn heel nuchter, af en toe aangedaan en soms wat melancholiek. De wijze waarop vaak onschuldige kinderen en vrouwen het slachtoffer werden, wordt min of meer geaccepteerd als het lot van de verliezers.

Vertaler Sasza Malko die in de serie zowel uit het Russisch als uit het Pools vertaalt geeft een goede samenvatting als hij constateert dat de Duitsers al jarenlang bezig zijn met verwerken. In tegenstelling tot de Russen, die houden zich daar niet mee bezig. ‘Dat is gevaarlijk’, besluit hij.

‘Het Duitsland van mijn moeder’: http://www.vpro.nl/buitenland/programmas/het-duitsland-van-mijn-moeder.html

Uitzending: zondag 8 november t/m zondag 13 december 2015, 20.15 uur op NPO 2
Regie: Britta Hosman en Jorien van Nes.

Te zien bij: http://www.npo.nl/uitzending-gemist

De Syrische cartoonist, de samenzwering en de steun

Ali Farzat, afbeelding: www.muftah.org

Vorige week stond ik oog in oog met iemand die ik erg bewonder: de Syrische cartoonist Ali Farzat, een moedige en lieve man. De Europese Unie had in de Centrale Bibliotheek in Amsterdam een debat georganiseerd dat om hem draaide en waarbij hij gesecondeerd werd door twee politici uit het Europees parlement: Kati Piri van de PvdA en Marietje Schaake van D66.

Het is fijn om te zien dat het -ondanks alles- goed gaat met Farzat. Een paar jaar geleden werd hij op gruwelijke wijze te grazen genomen door de geheime dienst van het regime van Assad. Agenten van deze dienst ontvoerden hem, braken zijn handen. Gelukkig heeft hij het er levend vanaf gebracht en tekent hij nog steeds. Hij woont sinds een paar jaar in Koeweit, mentaal ongebroken: hij kan nog steeds lachen.

Hij vertelde zijn verhaal aan een gehoor dat verbazingwekkend genoeg zo goed als louter uit witte mannen van middelbare leeftijd bestond. Ik vroeg me af waar de Syriers waren, er moeten er toch inmiddels heel wat in Nederland zijn.

Hoewel Farzat zeker interessante zaken te melden had, verbaasde hij me ook met zijn ideeen over de oorlog in Syrie. Volgens hem werken ISIS en Assad samen! Of liever: zijn zij in feite hetzelfde. Wat betreft het Midden-Oosten ben ik veel gewend als het gaat om samenzweringstheorieen. De moord van Kain op Abel, de moord van Rabin, 9/11, Charlie Hebdo. Je kunt het niet zo gek bedenken of er circuleren wel samenzweringstheorieen over in opklimmende graad van gekte en perversie.

Afbeelding: www.amnesty.nl

Maar dit sloeg echt alles! Gelukkig dacht de Koerdisch Syrische jonge man naast mij (een van de weinige Syriers die er wel waren) er anders over. Helaas kreeg hij amper de tijd om zijn intelligente vragen te stellen. Zelf stelde ik de vraag hoe het zat met de rol van Saudie-Arabie in het conflict en bij de opvang van vluchtelingen. Daar kreeg ik -helaas- geen antwoord op.

Zowel Marietje Schaake als Kati Piri waren buitengewoon kritisch over de rol van Europa: het Europees Parlement had te laat en te weinig gedaan. Ze gaven eerlijk toe dat ze vaak onmacht en frustratie ervoeren. Op de huidige vluchtelingencrisis was bijvoorbeeld weinig adequaat gereageerd, terwijl duidelijk was dat in de regio miljoenen mensen werden opgevangen en er meer en meer vluchtelingen naar Europa kwamen en komen.

Bij de nazit hoorde ik van de moderator, de arabist Leo Kwarten dat in Damascus op dit moment een ongekende vrijheid heerst. De geheime politie heeft wel wat beters te doen dan de eigen burgers te bespioneren. En: 'Al houden ze niet van Assad, heel veel mensen steunen hem nog steeds.' Vaak ook omdat hij de enige optie is voor ze: 'Als zijn regime valt, worden de Alevieten in Syrie allemaal vermoord'.

Ouderwets

Deze aardige Amerikaanse (of Canadese) mevrouw betrapte ik op heterdaad in het centrum van Utrecht. Ja, ze stuurt nog steeds kaartjes (per vakantie zo'n 20 stuks) naar vrienden en bekenden. Ouderwets, wie doet dat nog?

En raad eens, haar post wordt zeer gewaardeerd. Per email laten mensen weten hoe leuk ze haar kaartje wel niet vinden. Jammer dat ze niet op het idee komen om zelf een kaartje te sturen.

Verbreek de ketenen!

Mensenhandel, slavernij, we zijn het er allemaal over eens dat mensen geen handelswaar zijn, dat het gruwelijk en onmenselijk is.

Toch is het maar zo’n 150 jaar geleden dat in 1863 de slavernij in Suriname en de Antillen werd afgeschaft. In het Surinaams heet dat Keti Koti, verbreek de ketenen. Een bijzondere gebeurtenis die vandaag, op1 juli, wordt herdacht.

Dat Nederland veel geld heeft verdiend aan de slavernij is algemeen bekend. Toch hebben de meeste Nederlanders nog nooit gehoord van Keti Koti. Raar.

Op het nieuws hoorde ik er vanochtend niets over. Vanavond in het Acht Uur Journaal komt het hopelijk even langs: een impressie van de herdenking op het Museumplein en van de feestelijkheden (onder andere optredens van Typhoon en Steel Pulse).

Waarom is Keti Koti geen officiële feest-/gedenkdag? Waarom wordt er niet veel en veel meer aandacht aan besteed? Waarom voelen veel blanke mensen zich daar blijkbaar zo onbehagelijk bij? En hoezeer voelen zwarte mensen zich daardoor veronachtzaamd? Waarom is dit blijkbaar alleen het 'culturele feestje' van Surinaamse, Antilliaanse en Arubaanse mensen (waarvan een groot deel bestaat uit Nederlanders)?

De Surinaamse schrijfster Cynthia McLeod zei eens dat je je als blanke niet schuldig hoeft en kan voelen over de slavernij, jij hebt dat niet op je geweten en jij hebt dat niet gedaan. Maar, zo vervolgde ze, je hebt wel de plicht om je druk te maken over discriminatie.

Daarom is het belangrijk om ruimschoots aandacht te besteden aan Keti Koti en deze historische gebeurtenis officieel te erkennen als een belangrijke dag en een belangrijk punt in onze geschiedenis. Zonder die luide en duidelijke erkenning zitten onze relaties muurvast, blijven we oeverloos verwijten maken, onze schuld afschuiven, elkaar kwetsen.

Wat mij betreft staan volgend jaar de Koning en de Koningin, maar ook de premier uitgebreid stil bij Keti Koti. Moet je eens kijken hoe snel we dan uitgepraat zijn over Zwarte Piet!

Liefdevolle aandacht

Wat heb ik veel mooie kunst gezien: Rembrandt, Van Gogh, Mondriaan, Monet, Giacometti, de Sixtijnse kapel, de mozaieken in Ravenna, Marlene Dumas, Ai Weiwei, Joseph Beuys.
Indrukwekkend, meeslepend, ontroerend, je kunt zoveel etiketten op beeldende kunst plakken, maar echt tot in het diepst van je ziel geraakt worden, daar heb je of muziek of film bij nodig. Dacht ik.

Het paaslied Wa Habibi van de Libanese zangeres Fairuz is zo smartelijk, die scene in de film Don't look now waarin het treurende paar na het verlies van hun dochtertje voor het eerst weer met elkaar vrijt...

Onlangs ging ik met F. naar de opening van een bescheiden expo van de Vlaamse kunstenares Berlinde De Bruyckere in het Haags Gemeentemuseum. De Bruyckere maakt werk van was en paardenhuiden. Al haar werk gaat over kwetsbaarheid, vergankelijkheid. Ze maakt menselijk lijkende figuren. Al eerder zag ik in verscheidene musea werk van haar, het intrigeerde me. Wat vertelt zij ons over menszijn? Hoe breekbaar we zijn? Hoezeer we lijden?

Rondlopend tussen het kwekkende publiek gebeurt er iets met me. Op een gegeven moment sta ik oog in oog met een klein, intiem werk van De Bruyckere. Menselijke handen die zich vast lijken te grijpen in een soort kussen. Voordat ik het weet, gebeurt het: de tranen stromen me over de wangen.

Afbeelding: http://www.turismo.intoscana.it

Het werk grijpt me bij de strot: dit is onze intens kwetsbare lijflijkheid. Zo fragiel zijn wij en de mensen waar we van houden. De kunstenaar heeft dat gezien en met liefdevolle aandacht vastgelegd. En dat raakt me meer dan ik eigenlijk kan verdragen.